رشد مغز نوزاد و کودک
رشد مغز چند هفته پس از لقاح شروع می شود و در طول بارداری و اوایل زندگی کودک شما به شدت افزایش می یابد. اندازه مغز کودک در سال اول دو برابر می شود و بین نورون هایی که احساسات، حرکات، ارتباطات و غیره را کنترل می کنند، ارتباط ایجاد می کند. در حالی که بخشی از رشد مغز کودک به ژن ها بستگی دارد؛ محیط اطراف هم به شدت تاثیر گذار است. به این معنی که شما، سایر افراد و محیط پیرامونی که کودک با آن ها در ارتباط است نقش مهمی در رشد مغز او دارد.
چه زمانی مغز نوزاد رشد می کند؟
مغز کودک شما حدود دو تا سه هفته پس از لقاح شروع به رشد می کند. وقتی کوچولوی شما به دنیا می آید، مغز او حدود 100 میلیارد نورون دارد، تمام چیزی که آن ها همیشه به آن نیاز دارند و در چند سال اول زندگی، مغز آن ها در هر ثانیه بیش از 1 میلیون اتصال (به نام سیناپس) بین این نورون ها ایجاد می کند.
نورون ها به یکدیگر متصل می شوند تا ساختار بنیادی مغز را بسازند که بر اساس آن ارتباطات عصبی آینده ایجاد می شود. تمام نقاط عطف بیرونی که منتظر آن هستید – اولین کلمات، اولین قدم ها و موارد دیگر – منعکس کننده تغییرات و رشد در مغز او هستند.
از آن جایی که این فرآیند ادامه دارد، تعیین دقیق اینکه چه مقدار از مغز کودک شما در سنین خاصی تشکیل شده، غیرممکن است. رشد مغز یک فرآیند مادام العمر است!
با این حال، ما می دانیم که چند سال اول زندگی کودک شما زمان حیاتی برای رشد و یادگیری مغز است. پس از پایان این دوره فشرده رشد مغز، شکل دادن به مغز به روش های سالم دشوارتر می شود.
بخش هایی از مغز کودک شما
مغز از سه بخش اصلی تشکیل شده است:
• پیشانی مغز که بیشتر از مغز تشکیل شده است. این بخش توسعه یافته مغز است. این شامل لوب هاست و عملکردهایی مانند حافظه، برنامه ریزی، تخیل و تفکر را کنترل می کند. این آخرین قسمت مغز است که رشد می کند.
• مغز میانی شامل سیستم لیمبیک، تالاموس، غده هیپوفیز، آمیگدال و سایر نواحی مرتبط با حرکات ارادی، رفلکس ها و احساسات است. این بخشی از مغز است که در سال های اولیه کودک شما در حال رشد است.
• مغز عقب که شامل ساقه مغز، بخش فوقانی نخاع و مخچه است. عملکردهای حیاتی غیرارادی مانند تنفس را کنترل می کند و حرکات را هماهنگ می کند. این ناحیه از مغز بیشتر در بدو تولد رشد می کند.
• مغز یک اکوسیستم است که بخش های زیادی با هم کار می کنند تا تک تک حرکات، افکار و احساسات کودک شما را هدایت کنند.
• مخ
• مخ بخشی از مغز است که بیشترین مسئولیت را برای عملکردهای بالاتر از جمله حافظه و یادگیری دارد. سطح بیرونی چروکیده آن، قشر مغز، جایی است که فعالیت های پیچیده ای مانند برنامه ریزی و تصمیم گیری در آن رخ می دهد. این به دو نیمه تقسیم می شود، نیمکره چپ و راست که عملکردهای متفاوتی دارند اما با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند. هر نیمکره دارای مجموعه ای از چهار لوب است:
رشد مغز نوزاد و کودک
• لوب پیشانی: لوب پیشانی مغز (که در پشت پیشانی قرار دارد) تمام افکار و رفتارهای ارادی مانند راه رفتن، گفتار و حل مسئله و برخی از جنبه های احساسات را کنترل می کند. شما متوجه خواهید شد که مغز در این زمینه واقعاً رشد کرده، زیرا کودک شما تحرک و رشد کلامی بیشتری دارد؛ اما لوب فرونتال در کودکان خردسال خیلی رشد نمی کند؛ زیرا کودکان نوپا تکانشی (دارای رفتارهای هیجانی و ناپخته) هستند و کودکان پیش دبستانی همیشه نمی توانند رفتار خود را کنترل کنند. فرزندتان به شما نیاز دارد تا به او کمک کنید و مهارت هایی مانند کنترل تکانه، تحمل تاخیر در برآورده شدن خواسته ها و تنظیم عواطف را توسعه دهد.
• لوب گیجگاهی: لوب گیجگاهی (به دلیل نزدیک بودن به شقیقه ها نامگذاری شده است) شنوایی را کنترل می کند. نوزادان با حس شنوایی کاملاً توسعه یافته به دنیا می آیند. در عرض چند دقیقه پس از تولد، نوزادان با صداهای بلند مبهوت می شوند و گریه می کنند و می توانند صدای والدین خود را تشخیص دهند.
• لوب های گیجگاهی مغز، مسئول ذخیره و بازیابی خاطرات و همچنین درک زبان هستند. نوزادان از 6 تا 9 ماهگی زمانی که یاد می گیرند اهداف و مقاصد دیگران را تفسیر کنند، شروع به درک معانی کلمات می کنند. همچنین بین ۴ تا ۱۰ ماهگی حافظه کوتاه مدت در مغز آن ها شکل می گیرد، به همین جهت متوجه می شوند زمانی که یک شی برای مدت کوتاهی از دیدشان خارج است، هنوز آن جا است.
• لوب جداری: لوب جداری مغز که در نزدیکی تاج سر قرار دارد، چشایی، لامسه، توانایی تشخیص اشیا، هماهنگی دست و چشم و مقداری تشخیص بصری را کنترل می کند (توانایی درک آنچه که به آن نگاه می کنید).
• از آنجایی که این ناحیه از مغز آگاهی بدن و جهت گیری فضایی را کنترل می کند، از تحریک محیطی سود زیادی می برد. همانطور که به کودک خود اشیا جدیدی می دهید تا با آنها بازی کند و بافت هایی برای لمس کردن و لذت بردن از آنها در اختیار او قرار می دهید، رشد در لوب جداری را تحریک می کنید.
• لوب اکسیپیتال: لوب پس سری (که در نزدیکی پشت سر قرار دارد) بینایی و تشخیص بصری (توانایی درک آنچه را که می بینید) کنترل می کند.
• بینایی یکی از حواس کمتر توسعه یافته در بدو تولد است: نوزادان نمی توانند همه رنگ ها را ببینند و فقط می توانند روی اجسام ۲۰ تا ۲۵ سانتی تمرکز کنند. آن ها می توانند نور، اشکال و حرکت را تشخیص دهند، اما همه چیز هنوز بسیار مبهم است. در سه سال اول زندگی، بینایی به طور کامل توسعه می یابد.
• برای تنظیم دقیق چشم ها و این قسمت از مغز، کودک شما نیاز به دیدن اشیا مختلف دارد. در سال اول زندگی، صورت شما (هنگامی که کودک خود را در آغوش می گیرید) به خوبی عمل می کند. در واقع، تحقیقات نشان می دهد که نوزادان نگاه کردن به صورت انسان را بر سایر اشیا ترجیح می دهند.
• سیستم لیمبیک
• مرکز تنظیم هیجانی مغز که دارای آمیگدال است، در سیستم لیمبیک مغز میانی قرار دارد. این قسمت از مغز احساسات کودک، به خصوص اضطراب یا از طرف دیگر آرام شدن را کنترل می کند. این بخش به آرامی رشد می کند؛ پس با این توضیحات کودک نوپا می تواند عصبانی شود.
• صبر، توجه و درک شما کلید کمک به کودک شما برای ایجاد یک روش سالم برای کنترل احساسات، در حال حاضر و آینده است. در آغوش گرفتن و آرام کردن فرزندتان هنگام گریه کردن، به خصوص در سال اول زندگی، کمک زیادی به او می کند تا توانایی آرام کردن خود را در آینده افزایش دهد.
رشد مغز نوزاد و کودک
مخچه
مخچه (که در پشت سر نزدیک به پشت گردن قرار دارد) مسئول تعادل و هماهنگی عضلات و همچنین حرکت است. این ناحیه ای از عقب مغز است که درگیر حرکات پیچیده ای مانند گرفتن اشیا، غلت زدن، خزیدن و راه رفتن است. همچنین ممکن است در احساسات، افکار و رفتار اجتماعی نقش داشته باشد.
ساقه مغز
ساقه مغز قسمت پایینی مغز عقبی است که مغز را به نخاع متصل می کند. این به هماهنگ کردن پیام ها بین مغز و بدن کمک می کند که عملکردهای حیاتی از جمله تنفس، ضربان قلب، شنوایی، تعادل، هوشیاری، فشار خون و خواب را تنظیم می کند.
چه زمانی مغز کودک به طور کامل رشد می کند؟
مغز تا سن 25 سالگی به طور کامل رشد نکرده است، زمانی که قشر جلوی مغز – بخش پیچیده ای از مغز که مسئول رفتار هدف مدار است – به پایان می رسد؛ حتی پس از آن، مغز به شکل گیری و تغییر ادامه می دهد. رشد مغز یک فرآیند پویا و همیشگی است.
مراحل رشد مغز
با شروع تنها دو تا سه هفته پس از لقاح، مغز انسان شروع به رشد می کند و زمینه اصلی رشد مغز در دوران بارداری و در چند سال اول زندگی رخ می دهد.
مغز بچه ها آنقدر فعال است که دو تا سه برابر مغز بزرگسالان انرژی مصرف می کند. به عنوان مثال، نیمی از کالری مصرف شده توسط یک کودک 5 ساله توسط مغز او استفاده می شود.
در هنگام تولد، اندازه مغز نوزاد شما تقریباً یک چهارم مغز شماست. اندازه آن در طول سال اول دو برابر می شود و تا سن 3 سالگی 80 درصد اندازه نهایی بزرگسالان است.
رشد مغز نوزاد و کودک در چند مرحله اتفاق می افتد:
نورولاسیون: در اوایل بارداری، مغز به یک کره سه لایه معروف به صفحه عصبی تبدیل می شود که روی خود تا می شود و لوله عصبی را تولید می کند. پس از بسته شدن لوله عصبی (در شش هفته اول بارداری) شروع به تشکیل ساختارهای مختلف در مغز جلویی، مغز میانی، مغز عقبی و نخاع می کند.
تکثیر: پس از تشکیل لوله عصبی، نورون ها با سرعت زیاد شروع به تکثیر می کنند و به قسمتی از مغز مهاجرت می کنند که قرار است به آن خدمت کنند. نورون ها اساس سیستم عصبی هستند و به مغز اجازه می دهند سیگنال ها را در سراسر بدن ارسال و دریافت کند.
تمایز: در طی این مرحله، برخی از نورون ها به نورون های بالغ با آکسون (فرستنده در نورون) و دندریت (بخش دریافت کننده نورون) تبدیل می شوند.
سیناپتوژنز: این تشکیل سیناپس ها (اتصال بین نورون ها) است که برای عملکرد مغز بسیار مهم است. این ارتباطات چیزی است که ما را قادر می سازد حرکت کنیم، فکر کنیم و ارتباط برقرار کنیم. اولین سیناپس ها در هفته 23 بارداری تشکیل می شوند و حداکثر تولید در سال اول زندگی رخ می دهد.
هرس سیناپس: در طول 2 تا 3 سال اول زندگی، سیناپس های بیشتری تشکیل می شوند که در نهایت مورد نیاز هستند. بعد از 2 سالگی هرس زیادی اتفاق می افتد. مغز در این دوره می تواند تحت تأثیر قرار گیرد، به همین دلیل است که درمان زود هنگام تاخیر در رشد مؤثرتر است.
میلیناسیون: آکسون های نورون ها در سلول های چربی به نام میلین پیچیده شده اند تا نورون ها بتوانند اطلاعات را با سرعت بیشتری انتقال دهند. مانند سایر مراحل رشد مغز، زمان میلیناسیون به ناحیه ای از مغز که درگیر است بستگی دارد. بخش هایی از مغز که تعادل و هماهنگی را کنترل می کنند، در طول سال های پیش دبستانی میلین می شوند، در حالی که آن هایی که درگیر فرآیندهای بالاتری مانند تنظیم هیجانی و تصمیم گیری هستند، تا زمانی که فرد در سنین نوجوانی تا ۲۰ سالگی خود باشد، میلین سازی کامل نمی شود.
چگونه مغز کودک خود را رشد دهیم
سه سال اول زندگی کودک شما برای رشد مغز او حیاتی است. برای حمایت از رشد مغزی کودک و تربیت کودک باهوش، اهداف زیر را دنبال کنید:
• غذاهای سالم و مغذی سرو کنید
• برنامه واکسیناسیون فرزندتان را دنبال کنید
• برای کودکتان بخوانید
• با کودک خود زیاد صحبت کنید
• با هم به موسیقی گوش دهید
• او را آغوش گرفتن بگیرید
• روال هایی را در طول روز ایجاد کنید
• از نظم و انضباط مثبت برای ایجاد نظم عاطفی استفاده کنید
• روابط سالم خود را به فرزندتان نشان دهید
رشد سالم مغز در نوزادان و کودکان نوپا
نقاط عطف کودک چیزی بیش از لحظات هیجان انگیز برای ثبت یادگاری و جشن گرفتن است؛ این نقاط عطف نشانه های ظاهری هستند که مغز کودک شما به درستی در حال رشد است.
در این جا چند نقطه عطف مهم وجود دارد که باید مراقب آن ها بود:
• مهارت های اجتماعی مانند لبخند زدن
• گرفتن
• درک کلمات
• صحبت کردن
• غلت زدن
• نشستن
• خزیدن
• کف زدن
• پیاده روی
همچنین چند نشانه هشدار دهنده از تاخیر رشد وجود دارد که باید در سنین مختلف مراقب آن ها بود، مانند:
• تاخیر گفتار
• غلتیدن، نشستن یا راه رفتن با تاخیر
• مشکل در کنترل سر و گردن
• سفتی یا شل شدن ماهیچه
• به خاطر داشته باشید که هر کودکی با سرعت متفاوتی رشد می کند. سعی کنید پیشرفت نقطه عطف فرزندتان را با سایر بچه هایی که می شناسید (از جمله خودتان!) مقایسه نکنید. با این حال، شما کودک خود را بهتر می شناسید. اگر نگران تاخیر در رشد کودک خود هستید، حتماً نگرانی خود را با پزشک در میان بگذارید. درمان های مختلف فیزیکی، حرفه ای و گفتاری می تواند به رشد کودک شما کمک کند و هر چه زودتر شروع شود، بهتر است.